ҚАЗАҚСТАН МҰСЫЛМАНДАРЫ
ДІНИ БАСҚАРМАСЫ

Бахаилік

 Бахаилік - ХІХ   ғасырдың ортасында Ислам мәдениеті мен өркениетінің негізінде дүниеге келген. «Бахаилік» немесе «бахаи сенімі» шииттік ағымнан дербес бір дін деңгейіне көтеріліп, қазіргі таңда өздерін әлемдік жас дін ретінде жарнамалуда. Батыс пен Ресей ғалымдары да оларды әлемдік діндердің қатарына жатқызуда. Себебі олар әлемнің 160 еліне таралып, діни насихаттарын жүргізуде. Бахаи сенімін ұстанушылар шамамен бес милионнан асып жығылады екен. Бахаилік сенімнің түп төркіні мұсылмандардың, соның ішінде шиит ағымынан бастау алады. Осы жайтты негізге ала отырып, біз бұл сенім өкілдерін ағымдар қатарында қарастырып отырмыз. Әсілінде, Ислам әлемі бахаилерді мұсылман деп есептемейді. Бұл діннің құрушылары Аллаһтың өздерінде көрініс тапқандығын,  пайғамбар екендігін, Құран соңғы иләһи кітап емес деп күпірлік еткен.

 Бахаиліктің шығу тарихы

 Шираздық Мирза Али Мұхаммед негізін қалаған «бабилік» ағым уақыт өте келе «бахаилік» болып жалғасын тапты. Ол Иранның Шираз қаласында 1819 жылы 20 қазанда дүниеге келген. Әкесі ерте қайтыс болады. Сондықтан Али Мұхаммед саудагер нағашы ағасының қолында тәрбиеленеді. Ол сол кезеңге лайық қарапайым білім алды. Жиырма екі жасында отау құрған Али Мұхаммед жиырма бес жасында 1844 жылы 22 мамырда Шираз қаласында әуелі «Баб» (құдайға ашылған есік) екенін, артынан өзін Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбар айтып кеткен «Мәһдимін» деп жариялайды. Осылайша Шираздық Мирза Али Мұхаммед тарапынан іргесі қаланған бабилік әрекет кейін бахаилік атымен жалғасын тапты[1].

Ирандағы «имамия» немесе «иснаашария» (12 имам) деп аталған шиит ағымының шәйхилік тариқатта «ғайып болған имамға» деген сенім болған. Міне осы сенім бойынша, шииттер әр дәуірде өздерін зұлымдықтан, жәбірліктен құтқаратын құтқарушы Мәһдиді күтетін. Шәйхиліктің шығу мақсаты имамия шииттерінің он екінші имамының із-түзсіз жоғалып кетуімен басталған «ғайбәтус-суғра» (кіші жасырыну) (280-329/873-941 ж.) кезеңінен кейінгі «ғайбәтул-кубра» (үлкен жасырыну) кезеңіндегі «хужжатуллаһ» (Аллаһтың өкілі) деп санаған имамдармен рухани байланыс жасау болатын. Яғни имамдардың рухани нұрын бейнелеу, жеткізу, олармен байланыс құратын «кәміл шиит» сеніміне сүйенді. Бұл әрекеттің құрушысы шәйхилік тариқаттың негізін салушы «шейх Ахмад әл-Ахсаи» (1753-1826 ж.) еді.

Оның айтуынша, Хазіреті Мұхаммедтің (с.а.у.) көрінісі он екі имамда және өз бойында айқын түрде көрініс тапқан. Енді осы ақиқат сыры мың жыл жасырын қалып, ақырында өзіне және өзінен кейін шәкірті Сайид Казым Рештиге (қ.б. 1843 ж.) қонғандығын айтады. Тіпті, ол аздай Аллаһтың өздерінде көрініс тапқанын айтып күпірлік етеді. Әрине бұл Ислам сеніміне қайшы. Алайда бұл сенімді адасқан исмайлия шиит ағымының сенімінен алынғаны байқалады. Ол Аллаһ тек қана имамдардың көмегімен ғана біліне алады дей келе, имамдар Аллаһты танып білуге ашылған «баб» (есік) деп түйіндейді. Білім мен ақиқатты үйретуші Ахмад әл-Ахсаи мен Казым Решти деп санайды[2].

Мирза Али Мұхаммед болса осы шәйхилік шиит тариқатының бір мүшесі әрі Казым Рештидің бетке ұстар шәкірттерінің бірі болатын. Ахмад әл-Ахсаи қайтыс болған соң тариқаттың пірі болып Казым Решти сайланады. Казым Решти 26 жасында оған шәкірт болған. Рештидің басшылығында шейхилік шииттік ағым ішінде жеке бір ұйымға айналады. Казым Решти 1843 жылы өзінен кейін мұрагер тағайындай алмай қайтыс болғаннан кейін шейхилік тариқат жолын ұстанушылар үшке бөлініп кетеді. Бұлардың бірі Кербалада Мырза Хасан Жаухар, екіншісі Тебризде Хажы Мырза Шефи, үшіншісі Тебризде Молла Мұхаммед Керимхан Кирманидің басшылығында кетеді. Аталмыш тармақтардан Мұхаммед Керимхан Кирманидің (1810-1871 ж.) тобынан өзгелері өз араларында алауыздыққа ұшырап, ыдырайды[3].

Казым Рештидің өлімінен кейін бабилер «кәміл шиит» сеніміне сәйкес тариқат орынбасарын тағайындауға көшеді. Али Мұхаммед те осы сәтті пайдаланып, тариқат басына өтеді. Казым Решти өлместен алдын былай деген екен: «Ғайбәтул-кубрадан кейін уәде етілген құтқарушы келеді. Оның шығатын уақыты жақындап қалды. Енді сол «баб» (есік) ашылады. Құтқарушы болып келетін кісі де арамызда жүр, бірақ оны танымаймыз. Мен өлген соң шығады»[4]. Али Мұхаммед ұстазының осы сөзін дәлел ретінде айтып, сол «баб» менмін дейді. Осылайша шейх Ахмад пен Казым Рештидің қолданбаған «баб» атын өзіне иемденіп, күткен Мәһдиге ашылған есік екенін жариялайды.

Шиттер арасында да христиандық пен яһудиліктегі «мың жылдық» (миллениюм) сенімге ұқсас сенім бар еді. Олар «Пайғамбар қабірінде мың жыл жатпайды» деген негізі жоқ хадисті ұстанды. Бұл мың жылдықты һижра күнтізбесіне сәйкестіріп, һижраның екінші мыңжылдығында Мәһди келеді деп күтті. Бірақ Мирза Али Мұхаммед мың жылдық сенімді Пайғамбарымыздың (с.а.у.) 623 жылғы қоныс аударуынан санамай, шииттердің он екінші имамының 260/873 жылы із-түзсіз жоғалуынан бастап санайды. Оның пайымдауынша, он екінші имам ғайып болғанымен 941 жылға дейін өзінің орынбасарларына, яғни елшілеріне жасырын түрде көрініп, оларға бағыт бағдар беріп жүрген екен. Бұл елшілер төртеу болып, соңғысы 941 жылы өлген соң кіші жасырын кезеңі аяқталып, үлкен жасырын кезең басталады. Бұған «ғайбәтул-кубра» (үлкен жасырын) кезеңі деп атады. Осылайша, он екі имамға, яғни мәһдиге ашылатын есік жабылған еді. Міне осы есіктің ашылуы Мұхаммед Мәһдидің 873 жылы із-түзсіз ғайып болуынан бастап, мың жылдан кейін қайта келеді деген шариғатқа қайшы сенім қалыптасты. Мұхаммед Мәһди һижраның 260 жылы (873) жоғалғандықтан арадан мың жыл өтті деп Мирза Али Мұхаммед һижраның 1260/ милади 1844 жылы өзін «баб» деп жариялады.

Мирза Али Мұхаммед алғашқыда өзін «баб» деп жариялап, көп ұзамай артынша «күтілген Мәһди» екендігін жаюға кірісті. Ол мұнымен де шектелмей: «Аллаһ Мұхаммедті (с.а.у.) пайғамбар етіп жібергендей мені де елші етіп жіберді», – деп пайғамбарлығын жариялады. Нәтижесінде жазған кітабы «әл-Баянды» Құраннан жоғары деп санады[5]. Оның айтуынша, шариғат әрбір мың жылда өзгеріп тұратын болса, Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбар да соңғы пайғамбар болмайды. Ол соңғы «нәби», соңғы «расул» емес[6].

Мирза Али Мұхаммедтің бұл әрекеті ХІХ ғасырдағы Иран шахының жүргізген диктаторлық саясатынан әбден қажыған, зұлымдыққа ұшыраған бұқара халық арасында қолдау табуына ұйытқы болды. Өйткені халық арасында жақын арада құтқарушы Мәһди келіп, әділдік орнатып, зұлымдықты жояды деген сенім болатын. Бір шетінен ағылшындар шәйхилік тариқатқа көмек беріп, жайылуына ықпал етті[7].

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Иран әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани жағынан құлдырауға ұшыраған, артта қалған феодалдық мемлекеттің кейіпінде еді. Құлдырауға орыс-иран соғыстары (1804-1813, 1826-1828), Ауғанстан, Түркия мен Орта Азия хандықтарымен арадағы шекара даулары, сондай-ақ Ресей мен Ұлыбританияның ықпалынсыз дербес саясат жүргізе алмаулары да негізгі фактор болып табылады. Иранның әскери жағынан әлсіздігі, сыртқы жаулардан күйрей жеңілуі, мемлекеттік аппарат пен әскердің іштегі шаруалар көтерілісін басуда және қаладағы кедейшілікті шешуде дәрменсіз болды. Себебі елдің әлеуметтік-экономикалық жағынан артта қалып кетуімен байланысты болуда.

Жалпы алғанда Иран ХІХ ғасырда Англия, Франция және Ресейдің экономикалық, әскери және саяси әсерінің нәтижесінде қатты әлеуметтік, экономикалық әрі саяси тұрғыдан құлдырауды бастан өткерді. Бұл жағдай бұқара халықтың өздерін осындай қиын-қыстау жағдайдан алып шығатын құтқарушыны аңсаулары ұйытқы болды. Әсіресе бұл қақпа құтқарушы Мәһдиге[8] деген сенімді күшейтті[9].

Мирза Али осылайша бір ұйым құрып, өзінің діни түсінігін таратуға көшті. Аз уақыт ішінде өзіне сенген және қолдайтын жақтаушы жинай білді. Сол тұстағы ғалымдардың бәрі дерлік оның шариғатқа қайшы сенімдеріне қарсы шықты. Мирза Али де қарап отырмай, бұқара халықты ғалымдарды тыңдамауға шақырды. Ғалымдарды екіжүзді, пайда үшін басшылармен ауызжаласқан деп жамандайды. Ол «әл-Баян» атты еңбегінде дінге қайшы сенімдерін баяндайды:

– Ақырет күнін, яғни о дүниедегі мүминдерге уәде етілген «жұмақ» пен күнәһарларды жазалайтын «тозақтың» болатынын жоққа шығарды.

– Өзін бүкіл өткен пайғамбарлардың өкілі, әрі Құдайдан келген бұйрықтардың өзінде жинақталғанын, мақсаты – барлық дінді өз дінінде тоғыстыру.

– Ғулат шииттері секілді Аллаһтың өз бойында көрініс тапқандығына сенді.

– Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарды соңғы елші ретінде қабыл етпеді. Себебі Аллаһтың өзінде көрініс тапқанын және өзінен кейін басқаларға да өтетінін жария етті.

– Кейбір әріптер жайында ақылға қонымсыз ойларын айта келіп, 19 санын қасиетті деп санады.

– Мирас және өзге де діни мәселелерде әйел мен еркектің құқығы тең дей келе адамдар арасындағы теңдікті уағыздады. Ол жыныс, дін, тіл және нәсіл жағынан адамдар арасында айырмашылық жоқ деуде[10]. Бұл сенім Ислам дінінің негіздеріне қайшы және бұлай сенген адам кәпір болып есептеледі.

Сондықтан Мирза Али Мұхаммед Құдайдың өз бойынан көрініс тапқанын, пайғамбар екенін айтып, шектен шыққаны үшін ғұламалар оның діннен шыққандығына, «кәпір» болғандығына бірауыздан пәтуа беріп, өлтірілуіне үкім шығарды. Ақырында Иран үкіметі 1850 жылы 9 шілдеде Тебризде ату жазасына кесіп, өлтіреді. Ол небәрі отыз жыл өмір сүрді. Кейін Баһаулланың әмірімен сүйегі Аккаға жерленді.

Баб Али Мұхаммед өзіне сенген Яхия Нуриді орынбасар етіп сайлап былай дейді: «Аллаһтың жақын арада елшісі келеді. Ол уақытқа дейін ешкім ортаға шықпайды». Өзіне берік шәкірттерінен Мирза Хусейн Алиді одан кейін мирасқор етіп тағайындайды. Олар алғашқыда бірге әрекет етті. Яхия Нуриге ақиқаттың таң шуағынан шыққан сәуле мағынасындағы «Субхи әзәл» деген лақап ат береді.

1850 жылы Мирза Али Мұхаммедті өлтіргеннен кейін Иран үкіметі бабилерге қарсы қатаң саясат жүргізеді. Бұл қудалау мен қысымнан сескенген олардың бірқатары Иракқа қоныс аударады. Олар өмірден өткен бабилердің кегін алу мақсатында 1852 жылы 2 тамызда Иран шахы Насреддинге қастандық ұйымдастырады. Алайда бұл әрекеттері сәтсіз болады. Осы оқиғадан кейін Иран үкіметі Мирза Яхия Нури мен Хусейн Али және өзге бабилер Тегеранда қамауға алып, сол жылы Бағдатқа жер аудартады. 1863 жылы Бағдат тұрғындары мен ғалымдарының шағымына байланысты Осман үкіметі оларды Стамбулға алдырып, сол жерде төрт айдай қамауда ұстайды. 1864 жылы оларды Адрианопольге (Едирнеге)[11] жер аудартады.

Яхия Нури мен Хусейн Алидің әкелері бір еді. Хусейн Али сол уақытқа дейін Яхия Нуридің басшылығын мойындап келсе, Едирнеге барған соң ұстаздары айтқан Аллаһтың елшісі келеді деген насихатқа көшеді. Артынша ол менмін дей келе өзіне «бахаулла» атын береді. Ол мұнымен шектелмей, құдайдың өзінде көрініс тапқанын айтады. Ұстазы Али Мұхаммедті өзінің келуі жолындағы дайындықтың бастамасы деген ол Яхия пайғамбар Иса пайғамбардан бұрын келіп, оның келетіндігіне дайындық жасағанын дәлел ретінде келтіреді. Хусейн Али бабилерді айналасына жиналуға үндеп, жан-жаққа хат жолдап, халықты өз дініне шақырды.

Осы оқиғадан бастап екі ағайынды өзара дауласып, ақыры жауласып, бір-бірлерін өлтіруге дейін барып, екіге бөлініп тынады. Осман империясының патшасы Сұлтан Абдулазиз Мирза Яхия Нуриді (субхи әзәл) жақтаушыларымен бірге Кипр аралына, Мирза Хусейн Али (бахаулла) мен қолдаушыларын Палестинадағы Аккаға ешкіммен араласпау, басқа жерге кетпеу шартымен 1868 жылы жер аудартады[12].

Мирза Хусейн Алидің қысқаша өмірбаянына көз жүгіртер болсақ, 1817 жылы 12 қарашада Тегеранда ақсүйектер отбасында дүниеге келді. Жиырма жасында көптеген жерді аралап, жиырма жеті жасында Али Мұхаммедке шәкірт болған. Насреддин шахқа қарсы жасаған қастандықтары сәтсіз болған соң оларды түрмеге қамайды. Бірақ орыс пен ағылшын үкіметі Иран үкіметін қыспаққа алғандықтан, оны және бабилерді 1852 жылы 15 қазанда Бағдатқа жолдайды. Мирза Хусейн Али 1892 жылы 29 мамырда безгек ауруынан 75 жасында Аккада өледі[13].

Мирза Хусейн Али Бахаулла Аккаға барғаннан кейін өзінің жаңа идеясын таратуға кірісті. Ол Құран мен ұстазы Мирза Али Мұхаммедтің кітабы әл-Баянға қарсы шығып, тіпті үкімдерін жарамсыз деп есептейді. Өз сенімін насихаттайтын араб, парсы тілінде үлкенді-кішілі кітаптар жазуға кіріседі. Бахаулла «Китабул ақдас» (ең қасиетті кітап) атты кітабын Аллаһтан алған уахи арқылы жазғандығын, сол себепті «ең қасиетті кітап» деп атағанын қысылмай жария етеді. Ол өзіне уахи етілген ілімнің аз ғана бөлігін жеткізгенін мақтанышпен насихаттайды.

Бахаулла ұстазы Баб Алидің кітабын теріске шығарумен қоймай оның құрған жүйесі мен ұйымына реформа жасады. Баб Алидің мақсаты жаңа дін құру емес Исламды жаңарту, заман талабына сай реформалау еді. Тіпті, ұстазынан артық кетіп, өзінің уағыздаған дінін Исламнан бөлек жаңа дін ретінде түсіндірді. Бахаулла өзінің дінін әлемдік әрі бүкіл діндерді біріктіретін дін ретінде уағыздады. Осы мақсатта шартарапқа елшілер жіберіп, елді жаңа әлемдік дінге шақырды. Ол болашаққа қатысты сәуегейлік айтуды да ұмыт қалдырмады. Мәселен, ІІІ. Наполеон билігінің құлайтындығын айтады. Әрине ІІІ. Наполеон билігі ол айтты деп емес, Аллаһтың қалауымен төрт жылдан кейін күйреді. Осындай сәуегейлігінен кейін жақтаушылары көбейе түсті.

Бахаулла жаңа дінді тарату үшін қарамағындағыларға шет тілдерді үйренуді бұйырады. Бахаулланың негізгі сенімі төмендегідей:

– Ислами наным сенімнен арылу. (Демек, Исламмен ешқандай қатысы жоқтығын көрсетеді).

– Адамдар арасында ұлт, нәсіл деген болмайды, бәрі бір-бірімен бауыр деген принципті ұстанды.

– Көп әйелге үйленуге тыйым салады. Мәжбүрлік кезде ғана екі әйелмен үйленуге болады және ажырасуға мүлдем рұқсат етпейді.

– Жаназа намазынан басқа намаздарды жамағатпен оқуға тыйым салған. Намаз жеке оқылады деп пәтуа шығарады.

– Кағбаны құбыла деп танымайды. Өзін құдай орнында санағандықтан өзі тұрған жерін құбыла деп есептейді. Егер ол мекен ауыстырса, бахаилердің құбыласы ауысады.

– Исламның бұйырған халал, харам үкімдерін теріске шығарып, адал мен арамды шариғат емес ақыл шешеді деген байламға келеді[14].

Бахаулла дүниеден өтпестен бұрын бұл жаңа діннің басына ұлы Абдулбаһаны тағайындап кетеді. Бахаилердің айтуынша, бахаулла өлген соң тоғызыншы күні жазған өсиетін оқиды. Өсиетте Абдулбаһа әкесінің тікелей мұрагер – ізбасары, оның ілімін түсіндіруші, отбасы, туыстары және дінге сенушілердің барлығы оған бағынуы тиіс екендігі баяндалған.

Абдулбаһаның (баһаның көмекшісі) шын аты Аббас Эффенді. Ол бахаулланың үлкен ұлы, 1844 жылы 23  мамырда Тегеранда дүниге келген. Абдулбаһа жастайынан әкесіне қамқоршы болып өседі. Ақсүйек тұқымынан шыққан Мониремен отау құрады. 1901 жылы оның отбасы жеті жыл бойы қалада қамауда ұсталды. Солай бола тұра ол өзінің миссиясын тоқтатпай, алыс-жақын маңдағылармен хат арқылы хабарласып отырды.

1904 және 1907 жылы түрік үкіметі Абдулбаһаның әрекеті үшін түрмеге жауып, тергеуге алады. Ақырында 1908 жылы оны өлім жазасына кескен кезде Стамбулда үкімет құлап, орнына жаңа патша келгендіктен, түрмедегі саяси тұтқындарды босатып жібереді. Осыдан бастап Абдулбаһа да азаттық алып, өзінің миссиясын тарату үшін Аккадан Хайфаға, Хайфадан Мысырға бірнеше рет сапар шекті. 1910 жылы Мысыр астанасы Каир мен Искандария (Александрия) қалаларында тұрақтап, насихат жұмыстарын жүргізіп, жақтаушы жинайды. Ал 1911 жылы батысқа сапар шегіп, қырқүйекте Лондонға барды. Батыс елдерінде көптеген діни кездесулер өткізіп, 1912 жылы Америкаға сапар шегіп, Нью-Йорк, Лос-Анджелес, Сан-Франциско және Чикагода болады. Тіпті  жеті ай ішінде Американы түгел аралап, түрлі кездесу жасап, лекциялар оқиды.

1920 жылы 24 сәуірде Хайфа қаласында ағылшындар тарапынан «Британ империясының мэрі» деген атақ берілді. 1921 жылы 28 қараша күні Хайфада өлді[15].

Аббас Еуропа мәдениеті мен өркениетін жақсы білгендіктен әкесі құрған діни сенім мен жүйені батыс мәдениетімен ұштастыру жолын қарастырады. Бұл мақсатта тәңірдің адамнан көрініс табу (хулул) сенімдерін діни сенім жүйесінен алып тастады. Әкесі секілді сәуегейлікпен айналыспады. Бірақ олар Таурат пен Інжілді зерттеп, Құранға емес аталмыш қасиетті кітаптарға сілтеме жасауға көшеді. Таурат пен Інжілде Аббас Эффендінің келетіндігі жайлы сүйіншілеген хабар бар деп дәлелдер келтіреді. Осындай әдіспен жаңа діннің жақтастарын арттыра түсті.

Бахаилер мәдени іс-шаралар ұйымдастырумен қоғамға сынадай енеді. 1910 жылы «Батыс жұлдызы» атты журналдары жарық көріп, жылына 19 рет шығып тұрды[16].

Абдулбаһа қайтыс болмас бұрын орнына үлкен немересі Шоги (Шевки) Эффендіні «Құдай әміршісінің өкілі» деген лақап атпен Бахаилердің рухани көсемі әрі аяттарын жариялаушы ретінде сайлап кетеді. Шоги 1897 жылы Аккада дүниеге келген. Ол Бейрутта оқып, кейін Англиядағы Оксфорд университетін бітірген. 1937 жылы америкалық бахаилерден болған Макссвел отбасынан шыққан Мисс Рауске үйленді. Бірақ оның ізін басатын ұрпағы болмады. Сол себепті бахаилік ұйымды басқару өкілдігін «Бүкіләлемдік әділет үйіне» береді. Шоги бахаилікті әлемге тарату үшін көп еңбектеніп, 1957 жылы 4 қараша күні Лонданда қайтыс болды. Шогиден ешқандай ұрпақ  қалмағандықтан бахаилікті Хайфадағы «Бүкіләлемдік әділет үйі» басқаруда.

Қазіргі кезде бұл діни ағым әлемнің 160 елінде ұйымдары бар. 150 ұлттық және 20 мыңнан астам жергілікті рухани мәжілістері қызмет етеді. Бахаи әдебиеттерін 25 баспахана 800-ден астам тілде шығарып отыр. Бахаилердің табыну үйлері Вильметте (АҚШ), Франкфурт (Германия), Сидней (Австралия), Кампала (Уганда), Панама, Апиа (Батыс Самоа), Дели (Үндістан) қалаларында орналасқан. Орталық басқару органдары «Бүкіләлемдік әділет үйі» Израилдің Хайфа қаласында орналасқан[17].